Chứng hung tý (đau thắt ngực do co thắt mạch vành). Bệnh nhân vốn thể trạng hư yếu, hoặc béo phì, nhiều đàm ẩm (mỡ máu cao) lại ít vận động, khí huyết không lưu thông, tà khí ở ngoài xâm nhập vào, sinh ra chứng đàm thấp làm tắc nghẽn hung dương, hoặc lao động quá sức làm tâm dương hao tổn mà sinh bệnh. Triệu chứng: Đau xiên từ vùng ngực ra sau lưng, hồi hộp, đoản hơi, mặt trắng bợt, thở gấp, mồ hôi ra đầm đìa, tay chân lạnh, thần thức lơ mơ, chất lưỡi tía tối, mạch vi muốn tuyệt. Điều trị: Hồi dương cứu nghịch. Bài thuốc Sâm phụ long mẫu thang gồm nhân sâm 12g, phụ tử (chế) 10g, long cốt 16g, mẫu lệ 16g. Tùy chứng trạng của bệnh nhân có thể gia giảm cho thích hợp. Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày, uống trước khi ăn, khi thuốc còn ấm.
Chứng tâm dương đột ngột hư thoát thường gặp trong chứng trúng phong (tắc nghẽn mạch máu não). Bệnh nhân tuổi cao, khí huyết hư suy, can thận khí uất, hoặc do tình chí bị uất ức, uống nhiều bia rượu, gắng sức trong lao động. Triệu chứng: Bệnh nhân đột ngột hôn mê, bất tỉnh nhân sự, liệt nửa người, miệng mặt méo xệch, họng có đờm khò khè, tay xòe, mắt nhắm nghiền, tay chân lạnh, mồ hôi đầm đìa, đái són cả quần, có khi són cả đại tiện, lưỡi cứng không nói được hoặc nói ngọng, mạch muốn tuyệt. Điều trị: Hồi dương ích khí. Bài thuốc Sâm phụ thang gồm nhân sâm 20g, sinh khương 10 lát, phụ tử (chế) 20g, đại táo 10 quả. Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày, uống lúc đói để thuốc đi vào phần huyết.
Tâm dương hư thoát sinh hãn chứng (mồ hôi ra đầm đìa). Hãn chứng có âm, có dương, dương hãn là nhiệt hãn, âm hãn là lãnh (hàn) hãn nhưng hãn ở đây không phải là ngoại hãn xâm nhập vào cơ thể, mà do dương khí hư ở bên trong, âm không có chỗ dựa, mồ hôi theo khí thoát ra ngoài. Cũng có khi đang ốm nặng, đột ngột tức giận, dương khí thoát ra, mồ hôi cũng theo đó mà thoát ra. Trường hợp này do tuổi cao, ốm đau lâu ngày dương khí cực suy, không liễm được âm, vệ khí ở bên ngoài không bền nên mồ hôi thoát ra. Triệu chứng: Nếu nguy cấp thì mồ hôi ra nhiều không dứt hoặc mồ hôi ra nhiều như dầu kèm theo đoản hơi khó thở, tay chân lạnh, thần thức lơ mơ, mạch vi muốn tuyệt. Điều trị: Hồi dương cứu nghịch, ích khí sinh mạch, liễm hãn (cầm mồ hôi). Bài thuốc Tứ nghịch thang phối hợp bài sinh mạch tán gồm hắc phụ tử (chế) 12g, cam thảo 8g, can khương 20g, nhân sâm 12g, ngũ vị tử 8g, mạch môn 8g. Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày, uống trước khi ăn.
Tâm dương đột ngột hư thoát sinh chứng quyết (co giật). Do dương khí hư suy, ra nhiều mồ hôi, hoặc do tiêu chảy nhiều làm tổn hao dương khí, thanh dương không thăng lên, thanh khiếu không được nuôi dưỡng mà sinh bệnh. Triệu chứng: Bệnh nhân tự nhiên ngã lăn ra, hôn mê, tứ chi quyết lạnh, sắc mặt trắng xanh, mồ hôi ra không dứt, mạch vi muốn tuyệt. Điều trị: Bổ khí hồi dương. Bài thuốc Tứ vật hồi dương ẩm gia vị gồm nhân sâm 12g, phụ tử (chế) 8g, bào khương 8g, chích thảo 6g, tùy chứng của bệnh nhân mà gia thêm vị. Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày, uống trước khi ăn, khi thuốc còn ấm.
Tâm dương đột ngột hư thoát do ôn bệnh (bệnh truyền nhiễm). Cơ thể vốn dương hư lại bị nhiễm tà khí ở bên ngoài, cả khí và huyết đều bị nhiệt hóa, không được điều trị kịp thời hoặc chẩn đoán và điều trị sai, làm tân dịch hao tổn, âm hư không liễm được dương, dương khí tiết ra đột ngột mà dẫn đến tử vong. Triệu chứng: Bệnh nhân sốt cao nhưng tay chân giá lạnh, mồ hôi ra đầm đìa, thích nằm co quắp, tinh thần suy sụp, sắc mặt trắng xanh, mạch tán đại nhưng vi muốn tuyệt, bệnh tình thuộc loại nguy hiểm. Điều trị: Ích khí thu liễm tân dịch, sinh mạch cứu thoát. Bài thuốc Hồi dương cấp cứu thang gồm nhân sâm 12g, hắc phụ tử 8g, bạch truật 12g, bán hạ (chế) 8g, chích thảo 4g, trần bì 8g, can khương 6g, nhục quế 6g, ngũ vị tử 10g, sinh khương 3 lát, phục linh 12g, xạ hương 0,1g (nếu không có thay bằng trầm hương). Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày. Chú ý, xạ hương cho vào khi thuốc đã nguội .
TTND.BS cao cấp Nguyễn Xuân Hướng (nguyên Chủ tịch Hội Đông y Việt Nam)